RƏHMAN, RƏHİM ALLAHIN ADI İLƏ!
VƏLAYƏTİ-FƏQİH, ŞURA VƏ XALQ HAKİMİYYƏTİ -2
Sual: Cəmiyyət “hakimiyyət” müqabilində öz rolunu necə oynaya bilər?
Cavab: İslam nöqteyi-nəzərindən cəmiyyətin rolu iqtidarda olan rəhbərin qanuniliyini qəbul etməkdən və ona təqdim, yaxud təklif olunan əsas proqramdan kənara çıxmamaqdan ibarətdir. Quranda oxuyuruq:
فَلاَ وَ رَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُوا فِى أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا
Tərcümə: “Amma, xeyr! (Ya Rəsulum!) Rəbbinə and olsun ki, onlar öz aralarında baş verən ixtilaflarda səni hakim (münsif) təyin etməyincə və verdiyin hökmlərə görə özlərində bir sıxıntı duymadan sənə tam bir itaətlə boyun əyməyincə iman gətirmiş olmazlar”[1].
وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لاَ مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللهُ وَ رَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً مُبِينًا
Tərcümə: “Allah və Peyğəmbəri bir işə hökm etdiyi zaman heç bir mömin kişiyə və qadına öz işlərində başqa yol seçmək (öz ixtiyarları ilə ayrı cür hərəkət etmək) yaraşmaz”[2].
Bu ayələrdən bir daha aydın olur ki, cəmiyyət qanuni iqtidara itaət etməlidir. Eyni zamanda qanuni hakimiyyətin vəzifəsi cəmiyyətə açıq olmaq və istənilən tənqidi dinləmək və onlardan yararlanmaq və ixtilaf yarada biləcək müxtəlif mövzularda cəmiyyətlə dialoq aparmaqdır. Bu həqiqəti müharibə zamanı Peyğəmbər (s) tədbir tökdükdə – xüsusilə Bədr döyüşündə – müşahidə edirik. O Həzrət müsəlmanlarla müzakirələr aparır və məşvərət edir. Onların döyüşün müsəlmanlar tərəfindən başlanması barəsində fikirlərini qəbul edir. Əli (ə) da üzləşdiyi müxtəlif məsələlərdə, hətta müharibə ilə sona çatan ziddiyyətli məqamlarda belə digərləri ilə məsləhətləşirdi. Cəməl müharibəsindən əvvəl Təlhə və Zübeyrlə apardığı dialoqları, xilafət məsələsində ondan qabağa düşənlər, xaricilər (xəvaric), Müaviyə və öz ətrafında olanlarla apardığı söhbətləri buna bir misal göstərmək olar. Biz bu fikirdəyik ki, cəmiyyətin hakimiyyət üzərində olan hüququ rəhbərin onlarla müzakirələr aparması, cəmiyyətin istək və arzularını, eyni zamanda üzləşdikləri çətinliklərini açıq fəaliyyətlə həll etməsindən ibarətdir.
Sual: Qeyd olunanları nəzərə alaraq cəmiyyətin rolu yalnız məşvərətdən ibarətdir, yoxsa cəmiyyət ümumi proqramların tənzimlənməsində də iştirak edə bilər?
Cavab: Peyğəmbər (s) və ya İmamın (ə) hökumətində proqramların dəyişilməsi yönündə cəmiyyətin rolu nisbətən azala bilər. Bu da yalnız Peyğəmbər, yaxud İmam tərəfindən təyin edilmiş əsas prinsiplər çərçivəsində icazə verilmiş dərəcədə mümkündür. Lakin rəhbər Peyğəmbər, ya da İmamın məqamına sahib olmasa, bu sahədə fəaliyyət göstərən mütəxəssislərə müraciət etməklə məsələlər cəmiyyətə təqdim edilməlidir, çünki elə məsələlər vardır ki, onda cəmiyyətin agahlığına, elə məsələlər də vardır ki, xüsusi ekspertlər şurasının rəyinə ehtiyac duyulur.
Eyni zamanda bilməliyik ki, proqramın qanuniliyi cəmiyyətdən qaynaqlanmır. Rəhbərliyə aid olan bəzi nəzəriyyələr cəmiyyətə legitimləşdirmə gücü verməyi təkid edir. Necə ki şura nəzəriyyəsinə əsasən, rəhbərin qanuniliyi şura tərəfindən təsdiq edilir. İctimai fikrin elan edilməsinə ehtiyac duyulan bir çox siyasi-iqtisadi proqramlar öz qanuniliyini kollektiv şuradan götürür.
Vəlayəti-fəqih nəzəriyyəsinə əsasən məsələlər fəqih və onun rəyi ilə qanuni olur. Bununla belə diqqətlə yanaşdıqda görürük ki, fəqihin özü belə şəxsi fikrinin diktatoru ola bilməz və o, bəzi məsələlərdə cəmiyyətə müraciət etməli və ictimai ekspertiza tələb edən məsələlərdə cəmiyyətlə məşvərət etməlidir. Qeyd etməliyik ki, vəlayəti-fəqih nəzəriyyəsi belə bir şeyi tələb etmir, lakin bu nəzəriyyənin həyata keçirilməsinin aktual şərtləri çox vaxt kütlənin səsinə istinad etməyi məqsədəuyğun edir. Bu, İran İslam Respublikasında və İmam Xomeyninin planlaşdırdığına əsasən icra olunmuş həmin məsələdir. İmam Xomeyni vəlayəti-fəqih məsələsini ümumi məşvərətdən kənarda olan bir məsələ kimi qoymamış və icra etməmişdir.
Biz İmam Xomeyninin bütün məsələlərdə, hətta cəmiyyətin rəy vermək səlahiyyəti olmayan məsələlərdə də, məsələn İslam xəttinin rəmzi olan konstitusiyada da insanların fikirlərini nəzərə aldığını müşahidə edirik. Nəzəri baxımdan qanuniliyi şər’i mənbələr yolu ilə sübuta yetmiş İslamın, yaxud islami prinsiplərin qəbul edilib-edilməməsi barəsində xalqın rəy və fikirlərini nəzərə almağın mənası yoxdur. Lakin İmam Xomeyninin tutduğu yol bu əsas məsələyə görə idi ki, fəqihin mütləq hakim məqamında qalması nəzəri baxımdan gələcəkdə hökumətin öz yolunu azması ilə nəticələnə bilər. Çünki bəzən şərait və şəxsi vəziyyətlər yaranıb hakimi elə bir qüdrətli mövqeyə qoyur ki, onunla heç kəs məşğul ola bilməsin və ya hakim yoldan çıxır ki, heç kəs onun qarşısında dayana bilməsin. Çünki hökmdarın yanlış yol tutduğu halda İslam cəmiyyətinin proqramlarını şəxsi mənafeyinin ixtiyarına verəcəyi ciddi ehtimalı var.
Buna görə də İran İslam Respublikasının bu təcrübəsi vəlayəti-fəqih və şura nəzəriyyəsi arasında bir əlaqə yaradaraq onları bir-birinə bağlamış və İslam hökumətinin üzləşə biləcəyi bir çox xətaları – keçmişdə olduğu kimi xilafətin mütləq hakimiyyətə çevrilməsi təcrübələrini – azaltmışdır.
Burada bir çoxları belə deyə bilərlər ki, vəlayəti-fəqih nəzəriyyəsinə əsasən, fəqihin, fiqhi ictihaddan və dövrü məsələlər haqqında məlumatlı olmaqdan əlavə ədalətli olması da şərtdir və bu məsələ fəqihi elə bir vəziyyətdə qoyur ki, fiqhi ictihad ünsürünü itirdikdə qanuniliyi itirdiyi kimi, ədalətini itirdikdə də öz legitimliyini itirir. Ona görə də bu cəhətdən təhlükə hiss olunmamalıdır.
Bu fikrə münasibətimiz budur ki, nəzəri baxımdan belə bir söz düzdür, amma reallıq baxımından heç də düzgün deyildir. Çünki haqq yolundan çıxmış bir fəqih təbii ki, öz səhvini etiraf etməyəcək və ətrafındakılar da onun səhvinə bəraət qazandıracaqlar. Lakin dövlət məsələsi ümmətlə əlaqəli şəkildə olsa, yolunu azmış rəhbər xalqın müxalifəti ilə qarşılaşdıqda çətin ki, artıq öz hakimiyyətini davam etdirə bilsin. Beləliklə, buradan aydın olur ki, realist baxış xalqın islahatlar hərəkatına əl atmasına ehtiyac qoymur.
Sual: Deyilənləri nəzərə alaraq fəqihlə cəmiyyət arasındakı əlaqəyə sizin şəxsi münasibətiniz necədir?
Cavab: Fikrimcə, fəqihin cəmiyyətlə olan münasibəti – bütün ümumi məsələlərdə – ciddi şəkildə səmimi olmalıdır, çünki bu cür yanaşma məsələlərin şəxsiləşməsinin qarşısını alır, fəqihi səhvə düçar olmaqdan uzaq saxlayır. Eyni zamanda fəqihin qərarı ilə əlaqədar cəmiyyətin verdiyi qərarın məsuliyyətini cəmiyyətin üzərinə qoyur. Yəni bu hissi aşılayır ki, verilən qərarlara, hərçənd bunlar birbaşa cəmiyyət tərəfindən verilməsə də, onlara şərik olsun. Belə ki, fəqih xalqla məşvərətdən sonra ya başqa bir fikrə gəlir, ya da cəmiyyətin rəyini qəbul edir.
Biz inanırıq ki, bu yol, Peyğəmbərin (s) və İmam Əlinin addımladığı və bir çox nəslərin tövsiyə etdiyi həmin yoldur. Buna əsasən də deyə bilərik ki, İslamda hökumət nəzəriyyəsi üstünlük axtarmaq nəzəriyyəsi deyil, əksinə Peyğəmbərin (s) və İmam Əlinin (ə) hökumətinin mahiyyətindən və şər’i mətnlərdən qaynaqlanan realist bir nəzəriyyədir.
Bu sözün mənası demokratiyanı qanuniliyin əsası hesab etmək deyildir, çünki demokratiyanın hökumətin fəaliyyətinin bir vasitə və forması kimi işlədilməsi ilə hökumətin qanuniliyinin əsası hesab olunması arasında fərq vardır. Bizim sabit şər’i hökmün əleyhinə olmadığı bir halda demokratik rəftarın – demokratiyanın mahiyyəti baxımından – qanuniliyi haqqında heç bir mübahisə etmək fikrimiz yoxdur. Lakin demokratiya nəzəriyyəsinin arxasında gizlənən zərurət, yəni xalqın rəyini legitimliyin əsası saymaq haqqında danışırıq, çünki biz ümumxalq rəyini qanuniliyin əsası hesab etmirik. Belə təsəvvür edək ki, demokratik oyunda kütlə qeyri-müsəlman, ya da heç bir şeyə əhəmiyyət verməyən, etinasız yanaşan, laqeyd müsəlman bir şəxsi rəhbər seçir. O zaman demokratiya qanuniliyin əsası hesab olunduğu təqdirdə bütün şərtlərə malik olan rəhbər qanuni olmayacaq. Halbuki İslamın qanuniliyini Allahın dini olmasına görə yox, xalqın seçimində onların fikirlərindən qaynaqlanan bir həyat tərzi hesab edə bilmərik.
Deməli, demokratiyanın (müsbət) nəticələrindən asılı olmayaraq onun gətirdiyi intellektual tələb baxımından biz buna ehtiyatla yanaşırıq.
Sual: Bu nəzəriyyənin reallıqla tətbiqi necə mümkündür?
Cavab: Mən təsəvvür edirəm ki, İranın islami təcrübəsi baş verən kiçik məsələləri nəzərə almasaq, özünün ümumi xəttində ən yaxşı təcrübələrdən hesab olunur. Vəlayəti-fəqih və şura nəzəriyyəsini özündə birləşdirmiş bu nümunə İslam məfhumları baxımından ən real nəzəriyyədir.
Əlbəttə, başqa bir nəzəriyyə də vardır ki, Şəhid Sədr özünün İran İslam İnqilabından sonra yazdığı sonuncu əsərlərində ona işarə etmişdir. Bu nəzəriyyəyə əsasən, hökumət məsələsində millət böyük bir rol oynayır, eyni zamanda fəqihin də öhdəsində bir sıra vəzifələr vardır, lakin iqtidarın başında olacaq qədər yox. Onun rolu iqtidar və hökumətə nəzarət etməkdən ibarətdir. Halbuki ümmət əgər azadlığa sahib olsa, hökumət məsələsində ən böyük rola malik olacaqdır.
Şəhid Sədr bu nəzəriyyəni ümumi şəkildə bəyan etmişdir və onun üzərində heç bir tədqiqat və araşdırma işi aparmamışdır. Ona görə də bu nəzəriyyənin dəqiq və geniş şəkildə tədqiq olunmasına ehtiyac var.
İslam hökuməti ideologiyasını qısa şəkildə bəyan etmək istəsək, deməliyik ki, İslam hökuməti – hətta millətə mütləq şəkildə hakimlik edən Peyğəmbər, ya da İmam hökuməti olsa belə – Qərbin işlətdiyi mənada ilahi hökumət (teokratiya) deyildir. İslam hökumətindəki vəlayət (hakimlik) şəxsi hakimiyyət deyil, əksinə təşkilatlanmış, qəbul olunmuş proqrama əsasən hakimlik edən bir vəlayətdir. Çünki Allah-Taala Peyğəmbərə əmr edir ki, insanlara ilk müsəlman olduğunu (yəni hamıdan əvvəl Ona təslim olmaqla mükəlləf olduğunu) elan etsin. Buna görə də ilk müsəlman özünü başqalarından daha çox İslamla uyğunlaşdırmalıdır.
Əlbəttə, bir çoxları bu fikirdədirlər ki, Peyğəmbər (s) və İmamın hər birinin özünə məxsus vəzifələri olmuşdur. Biz bu əqidəni qəbul edə bilmərik, çünki bu cür düşünmək ona səbəb olar ki, biz öz hərəkətimizin qanuniliyini sübut etmək üçün Peyğəmbərin, yaxud İmamın metoduna istinad edə bilməyək.
Bəzi insanlar təsəvvür edirlər ki, İmam Hüseynin (ə) inqilabı imamətin xüsusiyyətlərindən idi. Bu inqilab bizə diktator hökumətlərin əleyhinə qiyam etmək üçün digər vasitələr kimi örnək ola bilməz, çünki onlar bu məsələni imamətin sirlərindən hesab edir və deyirlər ki, əgər şəriət üzrə hərəkət etsək, bunun şəriət proqramı ilə uyğun olmadığını görəcəyik, çünki bu əməl özünü bərabər olmayan döyüşdə təhlükəyə atmaq deməkdir. Buna görə də bəziləri fəqihlərin “biz gərək onları (Peyğəmbər (s) və İmamı (ə)) örnək götürək” sözlərini qəbul etmirlər. Bu kimi şəxslər Peyğəmbərin (s) həyatındakı bəzi rəftarları, o Həzrətin şəxsiyyətində gizlənmiş və başqaları üçün başa düşülməsi qeyri-mümkün olan sirr hesab edirlər.
Bu iddianın qarşısında Allah-Taala Peyğəmbər yolunu qanuniliyin əsası hesab edib buyurur:
لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللهَ وَ الْيَوْمَ الآخِرَ وَ ذَكَرَ اللهَ كَثِيرًا
Tərcümə: “Həqiqətən, Allahın Rəsulu Allaha, qiyamət gününə ümid bəsləyənlər (Allahdan, qiyamət günündən qorxanlar) və Allahı çox zikr edənlər üçün gözəl örnəkdir!”[3]
Digər tərəfdən, hərçənd imamət peyğəmbərlik əsasının davamı deyildir, amma hərəkət xətti baxımından peyğəmbərliyin davamıdır. Uzun sözün qısası, Peyğəmbər (s) və imamlar (ə) məsum olmalarına baxmayaraq, hər biri nümunəvi bir müsəlmandır və özlərindən sonrakı müsəlmanlar üçün də nümunədirlər. Buna görə də onların hər bir hərəkəti və atdıqları addım örnək olmalıdır, çünki Peyğəmbər (s) və imamlarımız (ə) öz əməlləri ilə İslamın təmsilçiləridirlər.
Vəssəlamu əleykum və rəhmətullah.
Mütərcim: Cavanşir Sabir oğlu Quliyev
Redaktor: Əfruzə Həsən qızı Həsənova
Müsahibə İran İslam Respublikasında nəşr olunan
“Sobhe-sadeğ” qəzetindən götürülmüşdür.
doşənbe, 2 ordibehişt h. ş. 1387-ci il
(bazar ertəsi, 21 aprel 2008-ci il),
346-cı nömrə, səh. 10
[1] “Nisa”, 65
[2] “Əhzab”, 36
[3] “Əhzab”, 21
